İKİ SAVAŞ ARASI DÖNEMDE AVRUPA’DA SOSYAL VE EKONOMİK HAYAT

İKİ SAVAŞ ARASI DÖNEMDE AVRUPA’DA SOSYAL VE EKONOMİK HAYAT
 ÖZET
 Bu makalede Birinci Dünya Savaşı’nın bitiminden İkinci Dünya Savaşı’nın başlangıcındaki dönemde Avrupa’da meydana gelen ekonomik ve sosyal hayat anlatılacaktır. Birinci Dünya Savaşının Avrupa’da meydana getirdiği güç dengeleri ve İkinci Dünya Savaşının başlama nedenleri aynı zamanda tartışılacaktır. 1. Dünya Savaşının sebep olduğu Avrupa’da meydana gelen ekonomik sıkıntılara değinilecektir. Birinci dünya savaşının mağlup devletlerinden olan Almanya Versay anlaşması ile büyük yükümlülükler altına girmiştir. Bu dönemde karışık ortamı fırsat bilen totaliter rejimler yükselişe geçmiş ve İkinci Dünya Savaşı kaçınılmaz hale gelmiştir. Bu dönemde sosyalizm ve milliyetçilik gibi akımlar ön plana çıkmıştır.
 Anahtar Kelimeler: Versay Anlaşması, Nazi, Faşizm,1929 Ekonomik Bunalım, Hiperenflasyon
 ABSTRACT
 This article will explain the economic and social life that took place in Europe during the beginning of the Second World War from the end of the First World War. The power balances of the First World War in Europe and the reasons for the beginning of the Second World War will also be discussed at the same time. The economic troubles that took place in Europe, where the First World War was caused, will be explained. With the Treaty of Versailles of Germany, which is one of the defeated states of the first world war, it is under great obligations. In this period, totalitarian regimes that had the opportunity to experience the mixed environment had gone up and the Second World War became inevitable. Currents such as socialism and nationalism came to the forefront in this period.
 Key words: Versailles Treaty, Nazi, Fascism, 1929 Economic Crisis, Hyperinflation
GİRİŞ
 Siyasi tarihte iki savaş arası dönem denilince aklımıza 1. Dünya Savaşının bitiminden 2. Dünya Savaşının başlangıcı arasında kalan ve yaklaşık 20 yıllık süre gelmektedir. Tüm dünyayı etkileyen ve sonuçları ağır olan Dünya savaşları Avrupa’da birçok kayıplara yol açmıştır. Bu savaşlar neticesinde özellikle milliyetçilik sosyalizm ve liberalizm gibi akımlar ön plana çıkmıştır. Birinci Dünya Savaşını kaybedenlerinden olan Almanya, Versay Barış Anlaşması ile ağır yükümlülüklerin altına sokulmuş ve savaşamayacak duruma getirilmiştir. Versay anlaşmasının ağır şartları Alman ekonomik ve sosyal hayatının çökmesine neden olmuştur. İkinci Dünya Savaşının nedenlerine baktığımızda karşımıza yine Versay Anlaşmasının ağır şartlarını ve Nazi partisi lideri olan Hitler’in Almanya’yı eski gücüne tekrar kavuşturma umudu olduğunu görürüz. İki savaş arası dönemde dikta rejimlerinin yükseldiğini ve devlet yönetiminde önemli bir yere sahip olduğunu görmekteyiz. Birinci Dünya Savaşı neticesinde milyonlarca insanın ölmesi ve Avrupa’nın harap olması büyük devletlerin bu konuda bir takım önlemler alması gerektiğini anlamıştır. Savaşın başlamadan önlenebilmesi ve barışçı yollarla çözülmesine katkı sağlanması için Milletler Cemiyeti kurulmuştur. Avrupalı Devletler 1. Dünya Savaşının yaralarını sarmaya çalışırken bir yandan da ekonomik kalkınmalarını sağlamaya çalışmışlar, herhangi bir savaş durumuna karşın savunma sanayiini geliştirmeye uğraşmışlardır. Birinci Dünya Savaşından yenik çıkan ve Kurtuluş Savaşı mücadelesi veren Türkiye bu dönemde denge politikası uygulayarak 2. Dünya Savaşına girmemiş ve 1. Dünya Savaşı sonrası ekonomisini düzeltmeye çalışmıştır. Türkiye bu dönemde anlaşmalara üye olmaya çalışmış ve Uluslararası platformda kendisine yer bulmaya çalışmıştır. VERSAY ANLAŞMASI VE SONRASINDA ALMANYA Birinci Dünya Savaşı sonunda Almanya ile Versay, Avusturya ile Sen Germen, Macaristan ile Triyannon, Bulgaristan ile Nöyyi ve Osmanlı Devleti ile Sevr barış anlaşması imzalanmıştır. Yenik devletler bu anlaşmalarla büyük yükümlülükler altına sokulmuş ve savaş edemeyecek duruma gelmişlerdir. Versay Anlaşması ile Almanlar aşağılanmış ve ekonomik olarak ağır yükümlülükler altına sokulmuştur. Bu anlaşma ile Alsas- Loren Fransa’ya Poznan ile Batı Prusya Polonya’ya, Open Molmedi ve Monşo Belçika’ya, Almanya’nın Afrika ve uzak doğuda ki sömürgeleri elinden alınmıştır. Almanlar toplamda 400 milyon mark tazminat ödemeye mahkûm edilmiştir. Birinci Dünya Savaşının bitiminde Versay Anlaşması ile büyük yükümlülükler altına giren Almanya, Fransa ile iyi ilişkiler kurmak istemiştir. Stresemann 1925 yılının Şubat ayında İtalya, İngiltere, Fransa ve Almanya’nın katılımlarıyla saldırmazlık paktını Fransa’ya teklif etmesiyle görüşmeler başlamıştır. 16 Ekim 1925 de adını aldığı Locarno’da bu pakt imzalanmıştır. Locarno anlaşması Almanya’nın tekrardan Uluslararası işbirliğine katılması bakımından çok önemli bir anlaşmadır. Fransa ve Belçika bu anlaşma ile sınırlarını garanti altına almıştır. Bu anlaşma ile batı sınırları garanti altına alınırken doğu sınırları yani Çekoslavakya ve Polonya sınırları teminat altına alınmamıştır. Locarno Anlaşması Versay Anlaşmasını kuvvetlendiren değil aksine zayıflatan bir anlaşma olmuştur. Almanya bu anlaşma ile sadece batı sınırlarına teminat vermiş doğu sınırları için garanti vermemiştir. Bu dönemde diğer bir önemli anlaşma ise Almanya ve Sovyetler Birliği ile imzalanan Rapallo anlaşmasıdır. Rapallo anlaşması ile iki tarafta karşılıklı olarak diplomatik ilişkiler kurmakta ve iki devlet savaşın sonuçlarından vazgeçmeyi taahhüt etmekteydiler. Sovyetler Birliği Almanya’nın imzaladığı Lacorna anlaşmasından memnun olmamıştı. Sovyetler Birliği, Almanya’nın Batı ülkelerine yakınlaşmasını ve Milletler Cemiyetine girmesi neticesinde ilişkilerin bozulacağını düşünmekteydi. Sovyetler Birliği Almanya’yı elinden kaçırmamak için Rapallo Anlaşmasının üzerine yeni bir Anlaşma imzalanması kararlaştırıldı. Bu Anlaşmaya göre taraflardan biri saldırıya uğrarsa diğeri tarafsız olacak ve taraflardan birine mali ve ekonomik yaptırım uygulanacak olursa diğer devlet buna katılmayacaktı. Almanya Locarno Anlaşması esnasında Sovyetlere karşı uygulanacak yaptırımlara katılmayacağını bildirmiştir. Bu anlaşma neticesinde Sovyetler Birliği Almanya’nın Batı Blokuna katılıp kendisine saldırmasını önlemiş oldu. Sovyetler- Alman ilişkileri Hitlerin iktidara geçmesine kadar devam etmiş fakat bundan sonra ilişkiler bozulmuştur. Fransız Dışişleri Bakanı Aristide Briand Fransa’ya ABD tarafından prestij sağlamak için Associated Press aracılığıyla ABD halkına savaşı kanun dışı ilan eden karşılıklı taahhütte bulunmalarını teklif etmiştir. ABD, yapılan Fransız teklifinden hoşnutsuzluk duyduğunu belirtti. Çünkü ABD Fransa’ya hiçbir şekilde saldırmamaya söz verdiği takdirde Fransa’nın karşısında ittifakta bulunmamayı da garanti ediyor ve kendisini hukuken bağlamış bulunuyordu. Diğer bir konu ise Fransa’nın teklifinin diplomatik yollarla değil de basın ile yapılmış olmasıydı. Amerika’nın tepkisi ilk önce yavaş oldu. ABD ”savaşı bir milli politika aleti olarak kullanmaktan vazgeçme” taahhüdünün iki ülke arasında değil bütün dünya ülkeleri arasında yapılacak bir anlaşmanın daha uygun olacağını ileri sürdü. İngiliz ve Fransız hükümetleri böyle geniş çapta bir taahhüdü kabullenmekte tereddüt ettiler. Fakat kamuoylarının baskısına dayanamayıp kabul etmek zorunda kaldılar. Briand-Kellogg Paktı dokuz devlet arasında (ABD, İngiltere, Fransa, Almanya, İtalya, Japonya, Polonya, Belçika ve Çekoslovakya) imzalandı. Bu anlaşma ile devletler savaşı milli politikalarına alet etmeyeceklerini, çözüm için savaş yolunu seçmeyeceklerini, anlaşmazlıkları barışçı yollarla çözmeyi taahhüt etmekteydiler Briand-Kellogg Paktı bütün dünyaya getirdiği barış ortamı dolayısıyla iki savaş arası dönemin en önemli bir olayını teşkil etmiştir.
 İKİ SAVAŞ ARASI DÖNEMDE EKONOMİ
 Birinci Dünya Savaşı milyonlarca insanın ölmesine sebep olmuş ve Avrupa’daki sosyal ve ekonomik hayatında derinden etkilemiştir. Savaşın etkileri sadece Avrupa ile sınırlı kalmamış tüm dünyayı olumsuz etkilemiştir. Birinci Dünya Savaşı galip ülkelerinden olan İngiltere savaş öncesi dönemdeki refah düzeyine ulaşamamış ve bu dönemde İngiltere’de yüksek oranda işsizlik görülmüştür. Fransa ise savaştan harap düşmüş ülkesini imar edebilmek için büyük kamu harcamaları yapması gerekmesi ekonomik kalkınmasını engellemiştir. 1920’li yıllarda Almanya, Versay Anlaşmasının koşullarıyla zor durumda bulunan ve yüksek miktardaki savaş tazminatlarını ödemek zorunda bırakılan bir ülke konumundaydı. Ülke içinde enflasyonun artmasıyla ve işsizlik oranlarının artması ile ülke hiperenflasyon döngüsüne girmiştir. 1920’li yılların sonlarında ekonomi konusunda bir düzelme görülse de 1929-1933 arası meydana gelen ekonomik bunalım neticesinde ekonomi sıkıntılı bir sürece girmiştir. Sovyetler Birliğinin nüfusu 1914’te 171 milyonken, 1921’de 132 milyona inmiştir. Nüfusu Birinci Dünya savaşı, devrim ve iç savaş yüzünden azalmıştır. Polonya’nın Finlandiya’nın ve Baltık devletlerinin kaybedilmesi neticesinde pek çok sanayi kuruluşlarını kaybetmiştir. 1920’lerin sonlarına doğru Sovyetler Birliğinde çok ağır bir ekonomik canlanma görüldü. Lenin 1922 yılında ülkenin kendi kaynaklarını harekete geçirmek için Yeni Ekonomik Politikayı ilan etti. Bu politika ile köylülerin ve tacirlerin serbest mal satmasına izin verdi. Lenin’in 1924 yılında ölmesiyle yerine Stalin geçti. 1928 yılında ilk beş yıllık kalkınma planını uygulamaya koydu. Tarım alanında uygulamaya konan bu plan köylülerin zorunlu kolektifleştirme hareketiyle sağlandı. Köylüler hayvanlarını ve topraklarını birleştirmeye zorlandı. Rus köylüleri kolektifleştirmeye şiddetle karşı çıktılar. Bu tutumları 1930’ların başında tarım bunalımına sebep oldu. 1932’de Stalin ilk beş yıllık hedeflerine dört buçuk yılda ulaştı. Rusya’nın uyguladığı planlı ekonomi sanayide hızlı bir gelişme sağladı. Bu dönemde ABD’de halk kentlerde yaşamaya başlamış ve taksitle satış sayesinde otomobil gibi mallar geniş kitlelere ulaşmıştı. Savaş, başta ağır sanayiyi silah ve motorlu taşıt imalatını canlandırmış ve yeni üretim teknikleri ve teknolojinin kullanılması üretim hızını artırmıştı. 1920’li yıllarda Amerikan ekonomisi hızla büyüdü ve borçlanmaya dayalı bir tüketim patlaması bu dönemde yaşandı. Bu dönemde savaştan çıkan Avrupalı devletler ülkelerini imar edebilmek için ABD bankalarından borç para aldılar. 1929’da New York borsasının çökmesi ile Amerikan ekonomisinin yükselmesi sona ermiş oldu. Bu olay bütün dünyada büyük bunalım veya büyük buhran olarak anıldı. Bunalımın etkileri uzun bir süre devam etti. Kriz sanayileşmiş ülkelerde daha şiddetli görüldü. Bu dönemde çoğu ülkelerde şiddetli işsizlik sayısında artış meydana geldi. Krizin faturası Başkan Hoover yönetimine kesilmişti. 1920’lerde hüküm süren liberal ekonomi anlayışına göre devlet ekonomiye müdahale etmemeyi uygun görmüştü. 1929 krizine müdahale etmemenin faturası oldukça ağır olmuştu. Kara Perşembe olarak anılan 24 Ekim 1929 Perşembe günü borsa dibe vurdu. Bunun neticesinde binlerce banka batmış ve insanların malvarlıkları yok olmuştu. Hoover yönetiminin ekonomi anlamındaki başarısızlığından sonra yerine Franklin D. Roosevelt geçti. Roosevelt 1933 yılında bir New Deal politikası başlattı. Amerikan ekonomisi tarihinde ilk kez devlet müdahalesine maruz kaldı. Savaş sonrası dönemde burjuvanın önemini yitirdiğini ve milliyetçilik hareketlerinin ön plana çıktığını görmekteyiz. Dikta rejimlerinin bu dönemde ekonomik sıkıntıları kullanarak hükümetleri ele geçirdikleri gözümüze çarpmaktadır.
 TOTALİTER REJİMLERİN YÜKSELİŞİ
 Faşizm kelime anlamı Roma’da birlikten güç doğduğunu simgeleyen bir baltaya bağlanmış sopa demetinden gelmektedir. Birinci Dünya Savaşından sonra Benito Mussoli’nin 1922’ de iktidarı kazanmasıyla faşizm İtalya’nın resmi ideolojisi haline gelmiştir. İtalya Birinci Dünya Savaşına yeni sömürgeler elde etmek için katılmış fakat umduğu sonucu bulamamıştır. İtalya savaştan galip devlet olarak çıkmasına rağmen hiçbir avantaj sağlayamamıştır. İtalya’da işsizilik artmış ve liberal ve komünizm gibi akımlar önem kazanmıştır. Benito Mussolini bu karışık ortamdan yararlanarak 29 Ekim 1922’de başbakan olmuştur. Benito Mussolini ilk işi muhalefeti ortadan kaldırmak olmuştur. Faşizmin İtalya’da egemen olması Avrupa’da diktatörlük rejimlerinin kuvvetlenmesini sağlamıştır. Mussolini İtalyan senatosunda yaptığı konuşmada şöyle demiştir: “Şunu söylemek cesaretine sahip olmamız gerekir ki, İtalya bir tek denizde ebediyen kapanıp kalamaz, bu deniz Adriyatik olsa bile. Adriyatik’ten başka Akdeniz vardır” Mussolini o dönemde güçlü olanın haklı olduğuna inanıyor ve fikirlerini kabul ettirmenin yolunun saldırgan bir tavırla olacağına inanıyordu. Mussolini dış politikadaki tutumu saldırgan bir milliyetçilik anlayışı sergilemiştir. Mussolini dış politikadaki saldırgan tutumunu her fırsatta sergilemeye devam etmiştir. Mussolini ilk olarak Yugoslavya ile Fiume sorununu halletmiştir. İtalya’nın dış politikada güç kullandığı ikinci ülke Yunanistan olmuştur. Arnavutluk- Yunanistan arasındaki sınır meselesiyle ile ilgilenmek için kurulan komisyon üyelerinin Yanya’da öldürülmesi üzerine İtalya Yunanistan’dan 50 milyon liret tazminat ve suçluların cezalandırılmasını istemiştir. Yunanistan bu koşulları gerçekleştiremeyince Korfu Adası İtalya tarafından işgal edilmiştir. Milletler Cemiyeti Yunanistan’ın özür dilemesine ve 50 milyon liret tazminat ödemeye zorlaması üzerine İtalya adayı terk etmiştir. İtalya Balkanlardan sonra gözünü Afrika’ya dikmiştir. 1896 yılında topraklarına katmaya çalıştığı Habeşistan ile (bugünkü Etiyopya) ilgilenmeye başlamıştır. Habeşistan- Somali sınırındaki çatışmaları bahane eden İtalya Ekim 1935’te Habeşistan’ın Adowa ve Adigrat şehirlerini bombalayarak Habeşistan’ı işgal etmeye başlamıştır. Milletler Cemiyeti İtalya’yı kınamaktan öteye geçememiş ve Habeşistan’ın iyi direnmesine rağmen İtalya 1936 işgal etmiştir. İtalyan Faşizminin temel özelliğine bakacak olursak lider bir diğer ifadeyle “Duçe Mussolini” önderliğinde saldırgan ve milliyetçi bir yönetim anlayışıdır. Amaçları Roma İmparatorluğunu tekrardan canlandırmaktır. Diğer bir totaliter rejim ise Almanya’da görülmüştür. Almanya’da 1. Dünya Savaşının sonunda askeri bir ayaklanma sonucunda imparatorluk yıkılarak yerine Cumhuriyet yönetimi kurulmuştur. Almanya’nın savaşı kaybetmesi ve sonucunda Versay anlaşması imzalaması Alman ekonomisini kötü yönden etkilemiştir. Weimer Cumhuriyet yönetiminin iç ve dış politikadaki başarısızlığı, ekonomik önlemler almadaki yetersizliği yüzünden işsizlik büyük oranda artmış ve 1922 yılında Alman Mark’ının değerinin düşmesi halkın yaşamını zorlaştırmıştır. 1929 ekonomik bunalımında sanayi üretiminin düşmesi ve bütçede açığın artması ve savaş tazminatlarını ödemekte zorlanması Nazi partisini güçlendirmiştir. 1932 seçimlerinde en güçlü parti olarak seçimleri kazanan partinin 1933 yılında Hitler Başbakanı oldu. Hitler’in Başbakan olmasına Sovyet Rusya hoşnut olmamıştı. Çünkü batılı devletler Hitler’e karşı yumuşak davranmaları ve Hitler’i Rusya’ya karşı saldırtmak istemeleri Rusya’yı tedirgin etmekteydi. Hitler komünist ve sosyal demokrat milletvekillerinin olmadığı mecliste 4 yıl süre ile olağanüstü yetkiler alarak diktatörlüğünü ilan etti. Bunun üzerine Devlet başkanı olan Von Hindenburg’un ölümü üzerine bu makamı da şahsında birleştirerek Führer olmuştur. Kendisini “III. Reich” anılmaya başlamıştır. Hitler başa gelince önce rakip partileri ve önderleri saf dışı bıraktı ve daha sonra silahlı kuvvetleri kurarak Almanya’yı yeniden büyük bir devlet olarak kurmaya çalıştı. 1933 yılında Alman ordusu 100.000 askerden fazla olmamak durumundaydı. Hitler 7 tümen ordusunu gizli bir şekilde 21 tümene çıkarmak için gizli bir şekilde çalıştı. Bu dönemde Hitler hava kuvvetlerini ve tank birliklerinin tekrardan oluşturulması için gizli bir şekilde çalışmalar sürdürdü. 1935 yılında zorunlu askerlik getirilerek silahlı kuvvetler 36 tümene çıkarıldı. Almanya uçak üretiminde de büyük bir atılım yaptı 1932 yılında 36 olan uçak sayısı 1936 yılında 5112 sayısına ulaşmıştır. Bu dönemde Gestapo (Alman Gizli Servisi) hiçbir özgürlük gösterisine izin vermedi. Bu servis mahkeme kararı olmadan bile tutuklama yetkisine sahipti. Parti propaganda faaliyetlerine önem vermiştir. Dr. Goebbels tarafından oldukça etkili bir şekilde kullanılan propaganda faaliyetleri Almanya’yı tekrardan büyük devletlerarasında yerini almasını sağlamıştı. Toplumun her kesimini büyük idealler peşinde hedefe yönlendiren Hitler bu çabaları sayesinde kısa zamanda başarı elde etmesine rağmen İkinci dünya savaşında mağlubiyete uğramıştır. SONUÇ İki Savaş arası 20 yıllık bir süre zarfında birçok olay meydana gelmiş ve Avrupa’nın siyasi ve ekonomik yapısında büyük değişiklikler meydana gelmiştir. Birinci Dünya Savaşının başlangıcında ki etkili olan büyük devletlerin, İngiltere ve Fransa’nın bu dönemde etkili olamadıkları ve denge politikası ile statülerini korumaya çalıştıkları görülmektedir. Bu dönemde milliyetçilik akımlarının yükselişi ve rejim değişikliklerinin ülkeleri İkinci Dünya Savaşına sürüklediği bir yapı ortaya çıkmaktadır. Saldırgan milliyetçilik ön plana çıkarken liberalizmin düşüşünü görmekteyiz. Birinci Dünya Savaşının bitmesinden sonra savaşın kaybedeni olan Almanya Avrupalı devletler tarafından cezalandırılmış ve ehlileştirilmeye çalışılmıştır. Uluslararası Anlaşmaların içine dahil edilmeye çalışılan Almanya ile iyi ilişkiler kurulmaya çalışılmıştır. 1929 Ekonomik Bunalımı bu dönemde ülkelerin ekonomilerini zor duruma sokan ve zayıflatan önemli bir durumdur. Bu dönemde işsizliğin artması ve üretimin azalması ülkelerin ekonomik gücünü azaltmıştır. Ekonomik Buhran ABD’de başlayıp sanayileşmiş tüm ülkeleri etkilemiştir. İki büyük savaşın bu kadar kısa süre de çıkmasının sebebi olarak ekonomik sıkıntılar, ülkelerin değişen ideolojileri ve Almanya’nın kontrol altında tutulamamasını söyleyebiliriz. Bu dönemde gelişen teknolojiler ve savaş sanayiine yapılan yatırımlar ülkelerin ekonomilerini büyüttüğü ölçüde savaşın yaklaşmasını da hızlandırmıştır. Sosyalizm, liberalizm ve milliyetçilik gibi akımlar ülkelerin siyasi yapılarını değiştirmiş ve büyük ülkeler fikirlerini diğer ülkelerde yayma gereksinimi duymuşlardır. Avrupalı devletler sosyalizme karşı bir politika izleyerek Nazi Almanya’sının güçlenmesine bile göz yummuşlardır. Birinci Dünya Savaşının akabinde kurulan Milletler Cemiyeti etkili olamamış İkinci Dünya Savaşının çıkmasını bile engelleyememiştir. Büyük devletlerin oyuncağı olan Cemiyet tarafsız kararlar alamamıştır. Yaptırım gücünün olmaması karşısında güçlü devletler tarafından dikkate alınmamıştır.
 Kaynakça
Armaoğlu, F. (2014). 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi. Timaş. Bakırtaş, İ., & Tekinşen, A. (tarih yok).
DÜNYA SAVAŞLARI VE BÜYÜK BUHRAN ARASINDAKİ ETKİLEŞİMİN EKONOMİ POLİTİĞİ. Çelikçi, A. S., & Kakışım, C. (2013).
 İTALYAN FAŞİZMİ VE TARİHSEL GELİŞİMİ. Muş: Muş Alparslan Üni̇versi̇tesi̇ Sosyal Bi̇li̇mler Dergisi. ERTAN, A., & ÖZGÜN, T. (2016).
 I. DÜNYA SAVAŞI’NIN ARDINDAN YENİDÜNYA DÜZENİNE DOĞRU: 1919 PARİS BARIŞ KONFERANSI. Ankara: Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi-2016 / I. Dünya Savaşı’nın Üzerinden…. Kennedy, P. (2001). Büyük Güçlerin Yükseliş ve Çöküşeri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Kıran, A. (2008). Milletler Cemiyeti ve Önlenemeyen Savaş. KKTC: GAU J. Soc. & Appl. Sci.,. McNeill, W. H. (2002). Dünya Tarihi. Ankara: İmge Kitabevi. Mete, A. S. (tarih yok). HİTLER ALMANYASI: Propaganda’nın Gücü. İstanbul. Şahin , N. O., & Bakırtaş, İ. (2000). Dünya Savaşı Arasındaki Dönemde Dünya Ekonomik ve Siyasi Dengelerdeki Değişmeler. Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Yalçın, A. (tarih yok). Faşizmin Doğuşu. Liberal Düşünce Dergisi.